KARTOGRAFSKA GENERALIZACIJA

KARTOGRAFSKA GENERALIZACIJA

Kartografska generalizacija je uopćavanje sadržaja karte prilagođeno razmjeru i (ili) svrsi karte. Umanjivanjem razmjera karte smanjuje se i površina crteža koji predstavlja određeno područje, a s njim i mogućnost jasnog i preglednog grafičkog izlaganja. Zato se problem kartografske generalizacije javlja kad treba izraditi novu geografsku kartu na osnovu neke druge krupnijeg razmjera - izvorne, konkretno na osnovu baze slobodnih podataka dostupnih na internetu. Kartografskom generalizacijom stvara se novi, sažetiji prikaz geografskog stanja određenog područja. Faktori koji utiču na generalizaciju su mjerilo karte, minimalne veličine, osobine krajolika i namjena karte.

Razmjer karte ima presudan utjecaj na stepen generalizacije, jer se smanjivanjem razmjera smanjuje prostor za prikaz određenog dijela Zemljine površine, a time i mogućnost tačnog i detaljnog unošenja sadržaja.

Minimalne veličine su veličine ispod kojih se neki grafički element po obliku i veličini ne može razmatrati.

Osobine krajolika imaju također određen utjecaj na stepen generalizacije. Npr. u predjelima bogatim vodom prikazat će se na karti manji postotak izvora nego u predjelima siromašnim vodom, gdje hidrografski objekti imaju mnogo veću važnost.

Namjena karte može dovesti do bitnog ograničavanja u stepenu generalizacije ako je karta namijenjena za neke kartometrijske radove. Ako je karta namijenjena za neke kartometrijske radove, tada to dovodi do bitnog ograničavanja u stepenu generalizacije. U izradi tematskih karata, namjena karte postaje odlučujući faktor stepena generalizacije.

Procesi kartografske generalizacije su izbor, pojednostavljenje, sažimanje, pomicanje i preobrazba metode prikaza.

Izbor je najvažniji proces generalizacije, jer se u njemu određuje da li će neki objekat biti prikazan na karti ili ne. Izbor objekata možemo provoditi prema minimalnim veličinama, na osnovi broja objekata i prema važnosti objekta.

Pojednostavljenje linijskih tokova zovemo izglađivanje ili „glačanje“ linija, dok kod površinskih objekata govorimo o pojednostavljenu njihovih obrisa.

Sažimanje je grafičko spajanje susjednih istovrsnih objekata, kad je razmak između njih manji od minimalnih veličina. U postupku sažimanja treba nastojati da izvorni oblik, veličina i razmaci između objekata budu očuvani usprkos smanjenju broja objekata.

Pomicanje kao proces nastupa kada se neki objekti zbog njegove važnosti prikazuju na karti većim od običnog prikaza u razmjeru karte.U tom slučaju su svi objekti pomaknuti iz pravog položaja.

Preobrazba metode prikaza dolazi u određenom trenutku kada smanjivamo razmjer u prikazu objekata na karti. (Frančula 2004)

Za svaki geografski podatak koji se unosi na kartu odlučuje se kojoj vrsti pripada i koje karakteristike opće, a koje posebne prirode treba pokazati na karti. Od mnogih detalja izvlače se oni koji će najbolje prikazati bitna geografska obilježja područja prikazivanja.

Odrediti pravilan kriterij kartografske generalizacije predstavlja cilj lančanog niza ispitivanja, koji polazi od namjene karte. Poslije ispitivanja područja koje se prikazuje i fonda kartografskih izvora koji se posjeduje, prelazi se na ispitivanje razmjera. Zatim se vrši izbor i klasifikacija geografskih elemenata, pa slijedi ispitivanje praga čitljivosti karte i njemu odgovarajućih rješenja kartografskih znakova i signatura. Na kraju se ispituje grafičko opterećenje karte u vezi sa stepenom generalizacije pojedinih geografskih elemenata i njihovih kategorija. Rezultati ispitivanja uspoređuju se sa zahtjevima namjene sve dok ne dođe do zadovoljavajućih rješenja svih navedenih faktora.

Na slici ispod dat je primjer generalizacije obalne linije. Podaci Natural Earth-a i OpenStreetMap-a su detaljni do te mjere da prikazuju svako malo pristanište za plovila, što za svrhu školskog atlasa nije potrebno. Zato je provedena generalizacija, konkretno u ovom slučaju procesom pojednostavljenja.

Slika 1. Obalna linija - prije i poslije generalizacije

Izvor: podaci Natural Earth i OpenStreetMap, obradio autor (ArcMap)

PRIMJENA GEOGRAFSKIH KARATA I ATLASA U NASTAVI GEOGRAFIJE

Karta po Lj. Sretenoviću predstavlja „uslovno matematički smanjen, generalisan i konstruisan likovno semiotski model određene prostorne cjeline na matematičkoj ravni“. (Rudić, 1999.)

Za Lava Semjonoviča Berga karta je „alfa i omega“ u geografiji, a Živadin Jovičić ističe da je „karta postala univerzalno sredstvo izražavanja u geografiji, ona je metod i cilj istraživanja, ona je u pravom smislu nadgradnja geografskog naučnog rada ... i sredstvo saopštavanja“. (Rudić, 1999.)

Karta je nezamjenjivo očigledno sredstvo u nastavi geografije koje više od ostalih doprinosi razbijanju formalizma u obrazovanju i svođenju geografije sa apstraktnih pozicija na praktične. (Rudić, 1999.)

Različite vrste karata imaju značajno mjesto u geografskom obrazovanju i posebne obrazovne vrijednosti, jer dopunjuju tekst i doprinose njegovom boljem razumijevanju i „vezivanju“ geografskih sadržaja za određeni geografski prostor, te uspostavljanju veza i odnosa između elemenata geografske sredine. Primjenom karata i atlasa se konkretizira geografsko znanje učenika, što je važna komponenta shvatanja geografije kao prostorne nauke. Čitanje i tumačenje karata je element geografske pismenosti i ima značajne praktične vrednosti jer se uz pomoć legende i kartografskih znakova, mogu izvoditi zaključci i uspostavljati odnosi između objekata, pojava i procesa kartirane teritorije. Čitanjem i tumačenjem karata, dolazi do izražaja samostalnost u radu učenika, što ima pravi smisao i obrazovno - odgojni značaj, a učenici koji dobaro poznaju geografske karte, mogu da ih osjećaju u tri dimenzije.

Redakcija karte

Redakcija karte podrazumijeva projektovanje, organizaciju i stručno rukovođenje izradom karte, uključujući nadzor i kontrolu izrade.

Redakcijski organ može da bude jedno lice – redaktor (kada je u pitanju izrada jednog lista karte ili jednostavnije karte) ili više lica – redakcijski savjet ili kolegijum (kada je u pitanju izrada mnogolisne karte, izrada nekih složenijih, kompleksnih i drugih karata i atlasa). (Pavišić, 1976.)

Ponekad u radu redakcijskog savjeta učestvuju i druga lica iz naučnih ili stručnih ustanova kao savjetodavci, saradnici ili recenzori, naročito kada je u pitanju posebna tematika sadržaja sa kojom nisu dovoljno upoznati kartografski stručnjaci. (Pavišić, 1976.)

U složenom procesu izrade karte, redakcijski organ ima veoma važnu ulogu - priprema sva riješenja u vezi sa sadržajem karte, metodom prikazivanja i generalisanja sardžaja, načinom izrade izdavačkih originala i tehnoloških postupaka u izdavanju karte i izdaje pisano redakcijsko upustvo za izradu karte.

Redaktor karte i uopšte redakcijski kadar mora da poseduje solidna stručna teoretska i praktična znanja, vlada širim geografskim znanjima, ima duže praktično iskustvo i širu opštu kulturu kako bi bio sposoban da shvati suštinu ma kakve tematike koja može biti predmet sadržaja karte. (Pavišić, 1976.)

Kada se donese odluka o izradi karte, pristupa se prikupljanju, popisu, sređivanju i analizi svega postojećeg kartografskog materijala koji se odnosi na teritoriju koja će biti prikazana, kao i izbor onog najpogodnijeg materijala za izradu buduće karte.Kvalitet kartografskog originala karte zavisi od kvaliteta sadržaja njegove osnove, odnosno osnovnog grafičkog materijala (originali ili karte nešto krupnije razmjere od razmjere buduće karte). Osnovni materijal treba da zadovolji u pogledu potrebe tačnosti, savremenosti, namjenske potpunosti i pravilnog generalisanog prikaza sadržaja karte.

Nedostaci u atlasima koji se koriste u osnovnim i srednjim školama

U osnovnim i srednjim školama u nastavi geografije koriste se 5 različitih atlasa raznih izdavača.Uočava se da svi ovi atlasi imaju određene nedostatke i propuste, odnosno da ne prate u potpunosti nastavno gradivo regionalne geografije Evrope u osnovnoj i srednjoj školi, ne sadrže odgovarajuće opće - geografske i tematske karte, a sadržaj posebno tematskih karata je često nepregledan, nepotpun i ne odražava savremenu sliku prikazanih teritorija.

Propusti u atlasima se najčešće javljaju zbog veoma loše saradnje redakcijskog savjeta za izradu karata i atlasa sa predavačima geografije u osnovnim i srednjim školama.

Geografski atlasi vezani za tematiku regionalne geografije Evrope za učenike osnovne i srednje škole trebalo bi da sadrže sljedeće karte u sklopu fizičke geografije:

•  geografski položaj Evrope u svijetu;
•  fizičko – geografska karta Evrope;
•  geološka i geotektonska karta Evrope;
•  geomorfološka i morfogenetska karta Evrope;
•  klimatska karta Evrope (klasifikacija klimata po Kepenu);
•  karte prosječnih godišnih temperatura, insolacije, količine padavina, vlažnosti zraka na tlu Evrope;
•  karta vjetrova iznad Evrope;
•  hidrogeografska karta Evrope sa prikazom glavnih slivnih područja, obala, mora, zaljeva i sl.;
•  karta riječne mreže Evrope;
•  pedogeografska karta Evrope;
•  karta namjene (korištenja) zemljišta Evrope;
•  karta biogeografskih regiona Evrope;
•  karta vegetacije na tlu Evrope;
•  karta ekoloških regiona Evrope;
•  karta zaštićenih područja Evrope (IUCN).

Geografski atlasi vezani za tematiku regionalne geografije Evrope za učenike osnovne i srednje škole trebalo bi da sadrže sljedeće karte u sklopu društvene geografije:

•  političko – geografska karta Evrope;
•  administrativni ustroj Evrope (NUTS i LAU regije za Evropsku Uniju i regije za države izvan EU);
•  karta prikaza godišnjeg BDP-a po državama Evrope;
•  karta prikaza broja stanovnika država Evrope;
•  karta prikaza gustoće naseljenosti stanovništva po državama Evrope;
•  karta prirodnog priraštaja Evrope;
•  karta jezičkih grupa u Evropi;
•  karta religija Evrope;
•  karta urbanih područja Evrope;
•  karta gradova i aglomeracija Evrope (urbani centri Evrope);
•  karta glavnih privrednih djelatnosti po državama i regijama Evrope (poljoprivreda, razmještaj rudnih bogatstava i energetskih izvora, razmještaj industrijskih grana);
•  saobraćajna karta Evrope;
•  turistička karta Evrope.

Tematske karte trebale bi da budu urađene u krupnijoj razmjeri u odnosu na postojeću, a isto važi i za fizičko - geografske karte manjih država koje su obuhvaćene nastavnim programom. Na tematskim kartama trebale bi da budu ucrtane dobro vidljive državne granice i da se legenda poklapa sa unijetim sadržajem karte.

Pedološka karta Evrope po FAO/UNESCO

OSNOVNI PRINCIPI KLASIFIKACIJE

FAO/UNESCO klasifikacija (1974.), te njena revizija (1988.), prvenstveno je namijenjena Tumaču

pedološke karte svijeta, M 1:5.000.000 (FAO, 1990.). Ujedno je poslužila i kao podloga za World Base for Soil Resources (1998.) koja je dopunjena 2000. godine.

FAO/UNESCO klasifikacijski sistem temelji se na zonalnosti, evoluciji, morfologiji, ekologiji i geografiji tala.

Klimatska klasifikacija Evrope po Köppenu

Karta klimata po Wladimiru Köppenu na tlu Evrope sa tabelom za učenje u kojoj se nalaze obilježja svakog klimata, biljna zajednica, životinjski svijet, tlo, te uzgoj.

SEIZMOLOGIJA U BOSNI I HERCEGOVINI

Svake godine se desi oko desetak jačih zemljotresa (u prosjeku) koji se mogu osjetiti i koji mogu nanijeti štetu zgradama. Od 1905. godine na ovom području (Sarajevo i okolica) instrumentima je registrovano više od 1000 zemljotresa sa magnitudom većom od 4 i jačinom većom od 6 po Merkalijevoj skali. Korištenjem arhivske građe krajem prošlog vijeka napravljen je katalog historijskih zemljotresa u BiH do 1900. godine. Napravljen je i katalog zemljotresa u Bosni i Hercegovini od 1900. godine do danas, a unos podataka u njega još uvijek traje.

Na osnovu raspoloživih podataka urađen je izvještaj o seizmičnosti teritorije Bosne i Hercegovine. Na osnovu seizmoloških i geoloških podataka definirane su seizmički aktivne zone i aktivni seizmotektonski rasjedi u kojima se generiraju zemljotresi. Područje Bosne i Hercegovine je uključeno u središnje dijelove Dinarskog planinskog sistema koji je smješten sjeveroistočno od kompresionog geotektonskog kontakta između Jadranske mase i Dinarida. Jadranska masa (Adriatic microplate), kao dio afrike , je pritisnuta između Apenina i Dinarida duž seizmičkih aktivnih rasjeda.Zabilježeni zemljotresi na području Bosne i Hercegovine vezani su za energiju nastalu subdukcijom Afričke ploče pod Evropsku ploču. Na samoj teritorij BiH gotovo se svakodnevno javlaju zemljotresi intenziteta manje od III stepena Merkalijeve skale, koje registruju samo instrumenti.Snažniji zemljotresi su relativno rijetki. Dubina hipocentra se kreće od 2 km do 35 km.

Mada je nazahvalno davati “prognozu” seizmičkih događanja za bilo koju teritoriju, ipak na osnovu instrumentalnih podataka (kataloga), primjenjujući matematičko-fizikalni model seizmičnosti, došlo se do zaključka da se u narednih 100 godina na teritoriji BiH mogu očekivati zemljotresi maksimalnog intenziteta do VIII stepeni Merkalijeve skale. Zemljotresi tog intenziteta izazivaju materijalna oštećenja na građevinskim objektima. Međutim, za vremenski period više od 100 godina, prema ovim prognozama, može doći do razornih zemljotresa u jugoistočnom i sjeverozapadnom dijelu BiH (područje Trebinja, Neuma, Banja Luke i planine Treskavice) koji mogu izazvati ogromne materijalne štete na građevinskim objektima i odnijeti mnogo ljudskih života. [1.]

Karta 1. Karta seizmičnosti BiH – epicentri zemljotresa

Izvor:  http://www.fhmzbih.gov.ba/latinica/P-seizmo.php

Područje Bosne i Hercegovine je smješteno sjeveroistočno od aktivnog kompresionog geotektonskog kontakta (duž obale Jadranskog mora) između Jadranske mase i Dinarida. Jadranska masa, kao dio Afrike, utisnuta je između Apenina i Dinarida duž koliziono-kompresionih rasjeda koji su neotektonski aktivni u jadranskom priobalju. Zemljotresi koji se javljaju u Dinaridima su nastali oslobađanjem energije izazavne podvalačenjem (subdukcijom) Afričke ploče pod Evropsku. Ova energija kao primarni izvor tektonskih napona, oslobađa se u zaleđu kao seizmička energija preko seizmogenih struktura. Pojavljivanje zemljotresa magnitude od 5 do 6,5 M, ukazuju na autohtone zemljotrese kao i na postojanje seizmogenih zona i struktura na području Bosne i Hercegovine. [2.]

Karta 2. Geotektonska karta Bosne i Hercegovine 

Izvor: Hrvatović, H: „IDENTIFIKACIJA I PROCJENA GEOLOŠKIH HAZARDA -ZEMLJOTRESA“

[1.]  Katalog zemljotresa na području BiH,  Hidrometeorološki zavod FBiH, Sektor za seizmologiju 

[2.]  Hrvatović, H: „IDENTIFIKACIJA I PROCJENA GEOLOŠKIH HAZARDA-ZEMLJOTRESA“

Geomorfologija Evrope

Karta stope prirodnog priraštaja Bosne i Hercegovine

Stopa prirodnog prirasta je zadnjih godina postala negativna sa evidentnim trendom povećanja deficita umrlih u odnosu na rođene osobe. To je posljedica drastičnog opadanja nataliteta (stopa prepolovljena u odnosu na 1991.). Mortalitet je još na relativno niskom nivou ali se očekuje njegov rast u bliskoj budućnosti. U predratnom periodu (1990) sve opštine sa izuzetkom 3 (Kalinovik, Drvar i Bosanski Petrovac) su imale pozitivan prirodni priraštaj, a u tim stopama su prednjačile: Velika Kladuša, Cazin,  Novi Travnik, Živinice, Kalesija i Srebrenica. 2014.godine u BiH su 32 opštine imale pozitivan prirodni priraštaj, 3 su imale jednak broj umrlih i rođenih, a ostatak 109 opština je imao negativan prirodni priraštaj. Prema rezultatima popisa iz 2013. 3 općine dominiraju sa pozitivnim prirodnim priraštajem: Bužim, Banovići, te Ilidža.

Godina.	Stopa nataliteta	Stopa mortaliteta	Stopa prirodnog priraštaja
1991.	-16‰	-8‰	-8‰
2014.	-8‰	-9‰	-(-1) ‰

Tabela 1. Stopa nataliteta, mortaliteta i prirodnog priraštaja u BiH (1991. – 2013.)

Izvor: Popis stanovništva BiH 2013.

Karta 1. Karta stope prirodnog priraštaja u BiH

Izvor: podaci BH atlas (PMF Sarajevo), Rezultati popisa stanovništva 2013., obradio autor